هنر موسیقی، در طول تاریخ، به واسطه شرایط اجتماعی و سیاسی حاکم بر ایران شاهد فراز و نشیب‌های زیادی بوده است و در هر دوره ای که موسیقی این مرز و بوم به رشد و تعالی رسیده، نوازندگان بزرگی پا به عرصه ظهور گذاشتند. در تمام این ادوار به ویژه در صدسال گذشته که موسیقی به شکل مدرن وارد ایران شده، ساز سنتور، سازی محبوب میان ایرانیان بوده و مورد توجه اساتید موسیقی قرار گرفته است.
امروزه موسیقی میان مردم رواج بیشتری پیدا کرده و کمتر خانواده‌ای را می‌توان یافت که حداقل یکی از اعضای آن به دنبال آموزش موسیقی نرفته باشد. این اتفاق خوشایند و مثبت باعث استقبال عمومی مردم از یادگیری سنتورنوازی شد به همین جهت ما در این مقاله آموزش ابتدایی تا متوسطه سنتور را بررسی خواهیم کرد تا چنانچه تاکنون موفق به یادگیری این ساز نشده‌اید، با مطالعه این مطلب، بهره کافی را از آشنایی با سنتور ببرید.
مدرس خوب برای سنتور
در گام اول آموزش سنتور، اساسی ترین نکته، یافتن مدرس خوب و با دانش و آگاهی بالا است. یک مدرس خوب و مسلط در هنرجو برای تمرین و ادامه دادن، انگیزه ایجاد می‌کند و در مقابل اگر مدرس سواد کافی برای تدریس را نداشته باشد، علاوه بر ارائه مطالب غیر علمی، انگیزه و شوق یادگیری را در هنرجو از بین می‌برد.
لذا توصبه می‌شود که اگر قصد یادگیری سنتور را دارید حتماً به یکی از مؤسسات هنری معتبر شهر خود مراجعه کنید.
خوشبختانه، در سال‌های اخیر، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با برگزاری آزمون‌های صلاحیت تدریس، شایستگی مدرسین آموزشگاه‌ها را بررسی کرده و به افراد با کفایت کارت صلاحیت تدریس داده می‌شود؛ بنابراین، یکی از راه‌های شناخت مدرس خوب، داشتن این کارت است.
خرید ساز مناسب برای سنتور
توجه داشته باشید که قبل از خرید سنتور با مدرس خود مشورت کنید و با توجه با راهنمایی‌های او ساز مناسب خود را انتخاب و تهیه کنید. بسیاری از هنرجویان قبل از رفتن به کلاس و مشورت با مدرس خود اقدام به خرید سنتور کرده که متأسفانه در اغلب موارد، به دلیل تجربه و اطلاعات کم، سنتورهایی با کیفیت پایین و نامناسب یا با قیمت‌های خیلی بالا تهیه میکنند.
در صورتی که اگر از مدرس خود راهنمایی بگیرند، موفق به خرید سنتوری با کیفیت خوب و متناسب با هزینه‌ای که قادر به پرداخت آن هستند، خواهند شد.
برای کسب آگاهی بیشتر از ویژگی‌های یک سنتور خوب و با کیفیت می‌توانید به مقاله “راهنمای خرید سنتور” مراجعه کنید.
دوره تئوری موسیقی
از آنجایی که کتاب‌های آموزش سنتور بر اساس نت‌های موسیقی نوشته شده‌اند لازم است که هنرجو قبل از شروع آموزش با تئوری موسیقی یا سلفژ که یادگیری قواعد لازم برای خواندن نت موسیقی است،آشنا شوند. در اغلب آموزشگاه‌ها، دوره آموزش تئوری موسیقی بصورت جداگانه برگزار می‌شود اما برخی مؤسسات یا مدرسین در قالب دو تا سه جلسه ابتدایی ترم را به آموزش سلفژ اختصاص می‌دهند.
در ابن دوره برای اینکه هنرجو بتواند یادگیری سنتور را آغاز کند، لازم است شناخت کافی از جایگاه نت‌ها، ریتم، کشش‌ها، میزان نما و تمپو کسب کند.
دوره عملی موسیقی
پس از گذراندن دوره تئوری موسیقی و آشنایی با قوانین حاکم بر نت خوانی موسیقی، دوره عملی یادگیری سنتور آغاز می‌شود که معمولاً یک تا دو جلسه ابتدایی، به آشنایی با ساز سنتور، ساختمان سنتور، اجزاء سنتور، نحوه نواختن سنتور، نت‌ها روی سنتور و از همه مهم‌تر نحوه مضراب گرفتن و مضراب زدن به عنوان رکن اساسی سنتورنوازی اختصاص دارد.
در این جلسات معمولاً تمرینهایی برای نحوه صحیح گرفتن مضراب و به اجرای نت مورد نظر روی سنتور به وسیله مضراب داده می‌شود که بسیار حائز اهمیت است و توصیه میکنیم که روی این تمرینات را به صورت جدی کارکنید.
اکثر افرادی که در کلاس‌های آموزش موسیقی شرکت میکنند این تصور را دارند که آموزش آنها از ابتدا با نواختن ملودی‌ها و آهنگ‌ها همراه و از ابتدا روند آموزش بسیار جذاب و سرگرم کننده خواهد بود، اما در آموزش نوازندگی همه سازها جلسات نخست به درک اصول نوازندگی و تمرینهایی جهت ارتباط با ساز پرداخته می‌شود.
همانطور که گفته شد انجام صحیح این تمرینات خیلی مهم است چرا که به مثابه سنگ بنایی برای ساختمان نوازندگی می‌باشد.
کتاب مناسب برای یادگیری سنتور
بعد از اتمام جلسات آشنایی، شروع آموزش عملی سنتورنوازی بر پایه دو کتاب برجسته خواهد بود؛ اول، کتاب دستور سنتور استاد فرامرز پایور که از چهل سال گذشته تا به امروز در تدریس سنتور مورد استفاده قرار گرفته و یکی از کتاب‌های اساسی در یادگیری سنتور است زیرا، درک درستی از هنرجویی که به تازگی وارد دنیای نوازندگی می‌شود دارد و تمرین‌ها را به صورت پله پله برای هنرجو جلو می‌برد.
اغلب تمرین‌های کتاب دستور سنتور اتودی (تمرین برای هدفی خاص) است و جذابیت لازم را برای هنرجویان به خصوص کودکان که مایلند ارتباط بهتر و بیشتری با ساز خود برقرار کنند، ندارد به همین دلیل اغلب هنرجویان دومین کتاب یعنی کتاب شیوه سنتور نوازی استاد پشنگ کامکار را انتخاب میکنند. در کتاب شیوه سنتور نوازی آموزش نوازندگی بر اساس ملودی‌ها و قطعات مختلف ریتمیک و محلی است که ارتباط بهتری بین هنرجو و سازش برقرار می‌کند.
معمولاً اولین قطعات موسیقی که هنرجو اجرا می‌کند درس یک تا چهار کتاب دستور سنتور است که نویسنده در این قطعات سعی کرده هنرجو را با نحوه مضراب گرفتن، نحوه مضراب زدن،آشنایی با نت‌ها و پیدا کردن آنها روی سنتور، رعایت زمان و ریتم در موسیقی، علامت مضراب‌ها و اصول کلی نواختن یک قطعه موسیقی ساده آشنا کند.
پس از مدتی، هنرجویان در کتاب شیوه سنتورنوازی با کشش‌ها یزرگ‌تر از یک ضرب یا سیاه آشنا می‌شوند و در ادامه جریان یادگیری تمرینهایی را در کتاب استاد پایور برای تقویت دست چپ و دست راست، جفت‌ها یا مضراب‌های دوبل انجام خواهد داد.
پس از اطمینان یافتن از تسلط هنرجو بر نکات فوق الذکر، تمرینهایی برای کشش‌های کمتر از یک ضرب (زمان‌های کمتر از یک ضرب) به او داده می‌شود که به این وسیله هنرجو با مفاهیم اساسی ریتم و درک وزن و ضرب آشنا می‌شود. این تمرین‌ها بسیار مهم و برای هر موزیسینی لازم هستند. در کتاب شیوه سنتورنوازی قطعات متنوعی وجود دارد برای اینکه هنرجو بتواند الگوهای ریتمیک مختلف را تجربه کند.
فرد بعد از آموختن چنگ و دولاچنگ، به اولین چهارمضراب‌ها در کتاب پایور می‌رسد که از این بخش از یادگیری بیشترین تمرکز روی نحوه مضراب زدن هنرجو قرار دارد و او را برای اجرای تکنیک‌ها آماده می‌کند.
پس از اینکه هنرجو مطمئن شد که روی وزن، ریتم، اصول اساسی نوازندگی درک و تسلط کافی را دارد، می‌تواند یادگیری تکنیک‌های نوازندگی را شروع کند. پس از آشنایی هنرجو با تکنیک‌ها، مدرسین با دادن قطعاتی ریتمیک به آنها به پیاده سازی تکنیک‌های آموزش داده شده و اجرای آنها کمک میکنند.
دوره متوسطه آموزش سنتورنوازی
کتاب دستور سنتور استاد پایور از دو قسمت تشکیل شده که قسمت دوم کتاب از لحاظ تعداد صفحات کم، اما از اهمیت بالایی جهت آمادگی برای دوره متوسطه آموزش سنتور برخوردار است. اغلب هنرجویان وقتی به صفحات آخر کتاب دستور سنتور که برای یادگیری تکنیک‌های ردیف نوازی است می‌رسند، هنرجو تا حدی در مرز بین هنرجو بودن و نوازنده بودن قرار می‌گیرد.
آموزش دوره متوسطه و پیشرفته آموزش سنتورنوازی بر اساس تکنیک‌های استاد پایور بوده از این رو آشنایی با تکنیک‌ها و نحوه نواختن آنها بسیار مهم است.
در دوره متوسطه مسئله‌ای که بسیار اهمیت دارد تسلط کافی مدرس بر ردیف‌ها و درک درستی از آن‌هاست تا بتواند این مفاهیم را به هنرجوی خود منتقل کند.
از اساسی و پرتکرارترین سوال هنرجویان از مدرس خود این است که “چه مدت طول می‌کشد تا تسلط کافی بر نواختن سنتور پیدا کنند؟” باید توجه داشت که آموزش و یادگیری کاملاً به میزان تمرین و ممارست هنرجو دارد. به عبارت دیگر اگر هنرجو تمرین روزانه کافی داشته باشد و موسیقی را بخشی از زندگی خود قرار دهد، خیلی زود رشد خواهد کرد.
البته این امر ممکن است برای هنرجویی که به تازگی یادگیری سنتور را آغاز کرده است سخت به نظر برسد اما نقش هنرآموز در ایجاد انگیزه‌ی هنرجو و همچنین مطالعه کردن و گوش دادن به موسیقی توسط خود هنرجو، نقش بسیار مؤثری خواهند داشت.
در این باره، استاد پایور در کتاب دستور سنتور نوشته‌اند اگر هنرجویی تمرینات خود را به خوبی انجام دهد امکان دارد در مدت ۶ ماه به دوره متوسطه سنتور نوازی برسد؛ البته، مجدد تأکید می‌شود که مسئله مدت و میزان پیشرفت کاملاً به تلاش و تمرین هنرجو بستگی دارد، خیلی از افراد با تمرین بسیار توانسته‌اند در موت ۳ الی ۴ ماه نیز به دوره متوسطه سنتور برسند. در مقابل افرادی هستند که با وجود گذشت یک سال از زمان شروع یادگیری به این دوره نرسیده‌اند.
به هنرجویان عزیز توصیه می‌شود که برای شروع یادگیری سنتور هرگز به انتهای مسیر دقت نکنید، و به خاطر داشته باشید که برای بالا رفتن از یک نردبان نیاز دارید به پله بعدی نردبان فکر کنید نه پله انتهایی! امیدواریم که این مقاله به درک مسیر سنتورنوازی و آموزش از روند آموزش آن در اختیار خوانندگان قرار داده باشد.
روش اصولی فراگیری سنتور، از ابتدا تا دوره متوسطه
یکی از مهمترین عوامل گسترش فراگیری یک ساز در جامعه، وجود منابع آموزشی با کیفیت و در دسترس است. چه بسیار علاقه مندان یک ساز که به علت عدم دسترسی به مدرس که رابطه مستقیمی با وجود منابع آموزشی در دسترس دارد، از یادگیری ساز مورد علاقه خود باز مانده اند.
این مهم جنبه دیگری هم دارد و آن وجود منابع مختلف و متنوع آموزشی برای یک ساز است که خود بعضا سبب سردرگمی بسیاری از هنرجویان شده است. لذا وجود منبع آموزشی مطمئن و با کیفیت از ملزومات گسترش فراگیری یک ساز است.
سنتور همیشه سازی پرطرفدار در جامعه ما بوده است. از زمان های گذشته که موسیقی برای قشر خاصی از جامعه بوده تا این چند سال اخیر که فراگیری موسیقی گسترش چشم گیری داشته است. که این خود نیز عوامل مختلفی داشته است، سهل به نظر رسیدن نوازندگی آن، صدای دلنواز و مسحور کننده و البته در دسترس بودن معلم جهت یادگیری و… .
اینکه برای فراگیری یک ساز به مدرس با سواد دسترسی داشته باشیم، به شکل مستقیم به وجود منابع آموزشی با کیفیت و در دسترس بستگی دارد، چرا که آن مدرس نیز پرورش یافته همین سیستم آموزشی بوده است.
بر خلاف بسیاری از ساز ها که در آموزش آنها، هر مدرس از کتاب و متد آموزشی خاصی استفاده می کند، سنتور سالیان سال است که یک متد آموزشی مشخص و ثابت دارد. به عنوان مثال در فراگیری ساز تار یا سه تار، کتاب های آموزشی متنوعی وجود دارد، سبک آموزشی استاد ذوالفنون، استاد علیزاده و یا استاد ساکت.
اما در مورد یادگیری سنتور، می توان گفت ۹۰ درصد نوازندگان و حتی اساتید و نوازندگان صاحب سبک امروز، با دو کتاب دستور سنتور استاد فرامرز پایور و شیوه سنتور نوازی استاد پشنگ کامکار با سنتور آشنا شده اند. البته کتاب دستور سنتور قدمت بسیار بیشتری داشته و تاریخ اولین چاپ آن به دهه ۵۰ برمی گردد. در اواخر دهه ۶۰ ، کتاب شیوه سنتور نوازی استاد پشنگ کامکار مورد استقبال مدرسین و هنرجویان قرار می گیرد.
ما در ادامه این مقاله و همچنین در قسمت دوم، متد آموزشی که اکثر مدرسین سنتور برای یک هنرجوی تازه کار استفاده می کنند، تا رسیدن به دوره متوسطه سنتورنوازی را جهت استفاده هنرجویان و افرادی که قصد فراگیری سنتور را دارند، شرح خواهیم داد.
کتاب دستور سنتور را می توان جزو اولین کتاب های آموزش موسیقی در ایران به حساب آورد که استاد پایور با دقت خاص و مثال زدنی خود، متناسب با نیاز یک هنرجوی تازه کار، قطعات و تمرین های آن را تنظیم کرده اند.
اکثر هنرجویان تازه کار در اولین برخورد با کتاب دستور سنتور، معتقدند که درس ها و تمرین های این کتاب بسیار خشک و خسته کننده است، چرا که قطعات این کتاب هدفمند برای تقویت مهارت های مورد نیاز یک نوازنده سنتور طراحی شده و به خصوص درس های ابتدایی از جذابیت ملودیک برای هنرجویان تازه کار برخوردار نیست.
لذا نیاز به کتابی مانند شیوه سنتور نوازی احساس می شد که با انتشار این کتاب، مورد استقبال گسترده مدرسین جهت استفاده به همراه کتاب دستور سنتور قرار گرفت.
استاد پشنگ کامکار در این کتاب، از قطعات و موسیقی های محلی و ملودیک جهت آموزش به هنرجویان استفاده کرده است. در آینده در مقاله هایی جداگانه به معرفی و بررسی این دو کتاب ارزشمند حوزه آموزش سنتور خواهیم پرداخت.
خرید کتاب های آموزش سنتور از مضراب شاپ به اسانی امکان پذیر است.
همانطور که گفته شد، یک هنرجو پس از فراگیری اصول و مبانی تئوری موسیقی که از واجبات برای هر هنرجوی موسیقی است، توسط درس های ابتدایی کتاب دستور سنتور، با اصول و مبانی سنتورنوازی آشنا می شود. از نحوه صحیح مضراب گرفتن، تا شیوه درست پشت ساز نشستن و تولید صدای با کیفیت از سنتور.
معمولا در این مرحله مدرسین، از درس های ابتدایی کتاب شیوه سنتورنوازی جهت آشنایی هنرجو با مبحث زمان و ریتم درموسیقی استفاده می کنند.
پس از فراگیری اصول اولیه نوازندگی، هنرجو وارد مرحله جدیدی از فراگیری سنتور شده که در این مرحله با مفاهیم درک وزن و ریتم آشنا می شود. یکی از مهمترین اصولی که هر نوازنده ای باید به خوبی درک کرده باشد، ریتم است. چه بسیار نوازندگانی که قطعات آزاد یا آوازی (بدون وزن)، را زیبا و دلنشین می نوازند اما در اجرای قطعات وزن دار و ریتمیک لنگ می زنند.
این نوازندگان معمولا در کار گروهی نیز با مشکلات زیادی مواجه هستند، چرا که فرایند درک وزن، ریتم و زمان در آنها به درستی شکل نگرفته است.
همانطور که گفتیم، وجود منابع آموزشی در دسترس از عوامل مهم در رواج فراگیری یک ساز بوده و به همین دلیل سنتور یکی از رایج ترین ساز ها در میان علاقه مندان به یادگیری موسیقی است.
در قسمت قبل به این اشاره کردیم که یک هنرجو پس از آشنایی با قواعد و خط موسیقی، با تمرین های ابتدایی کتاب دستور سنتور استاد پایور با اصول اساسی نوازندگی سنتور مانند مضراب گرفتن، مضراب زدن، نحوه صحیح پشت ساز نشستن، رسیدن به صدای تمیز و شفاف ساز و … آشنا می شود.
پس از یادگیری این اصول، هنرجو به صورت تخصصی تر با استفاده ازتمرین های کتاب شیوه سنتور نوازی و همچنین دستور سنتور، وارد مرحله درک وزن، ریتم و زمان در موسیقی می شود. هنرجو در این تمرین ها با الگوهای مختلف ریتمیک آشنا شده و تجربه او در زمینه اجرای قطعات متنوع افزایش می یابد.
معمولا از این مرحله به بعد که رسیدن به آن بستگی به میزان تمرین و وقت گذاشتن فرد دارد، روند آموزش به واسطه اجرای قطعات و ملودی های محلی و ریتمیک، برای هنرجویان جذاب شده و میزان اقبال هنرجویان جهت وقت گذاشتن و تمرین کردن نیز بیشتر می شود.
سپس، هنرجو با مفهوم قطعات و میزان های “ترکیبی” آشنا می شود. معمولا هنرجویان با قطعه گل گندم در کتاب دستور سنتور و یا تولد در کتاب شیوه سنتور نوازی با این مفهوم آشنایی پیدا می کنند.
تجربه اجرای قطعات ترکیبی یا به اصطلاح عامه جامعه، قطعات ” شیش و هشتی” حس خوبی از نوازنده شدن را به هنرجویان می بخشد. هنرآموزان در این مرحله تلاش می کنند تا با قطعات متنوع کتاب شیوه سنتور نوازی، هنرجو را با الگوهای مختلف ریتمیک در قطعات ترکیبی آشنا کنند.
تا به این جا هنرجو اصول نوازندگی را آموخته، قطعات ریتمیک متنوعی را اجرا کرده و آماده ورود به مرحله بعد است. در مرحله بعد هنرجو با نواختن اولین چهار مضراب ها که یکی از مهمترین فرم های قطعات در موسیقی ایرانی است، وارد قسمت جدیدی از آموزش می شود که تمرکز اصلی آن بر تقویت قدرت مضراب زدن و در نهایت اجرای تکنیک های سنتور نوازی است.
چهار مضراب ترک در کتاب دستور سنتور را شاید بتوان اولین قطعه ای دانست که یک نوازنده سنتور، با آن فرم چهارمضراب را لمس می کند. همانطور که می دانیم و از اسم این فرم از قطعات نیز پیداست، مهمترین ویژگی یک چهار مضراب، پر مضراب بودن و الگوی مضرابی آن است.
بنابراین تمرین های مضراب شامل مچ زدن، الگوهای ترکیبی از مضراب های راست و چپ و انواع پاساژها، در این مرحله به هنرجویان توصیه می شود و هنرجو آماده شروع یادگیری تکنیک ها می شود.
نت زینت معمولا اولین تکنیکی است که هنرجویان فرا می گیرند. استاد پایور درکتاب دستور سنتور قطعه سه قسمتی گرایلی را برای آموزش نت زینت انتخاب کرده اند. پس از نت زینت که بعدا تکیه نام می گیرد، هنرجو می تواند دوراب و یا سرمضراب نیز فرا بگیرد.
نحوه درست نواختن تکنیک ها به تنهایی یک مساله است، و مساله دیگر، استفاده صحیح از این تکنیک ها در قطعات ضربی بدون از ضرب افتادن و یا تغییر علامت های مضرابی قطعه؛ که هنرجویان می توانند این مهم را با اجرای قطعات ریتمیک از کتاب شیوه سنتور نوازی تمرین کنند. قطعاتی مانند پیش درآمد ابوعطا، گل مریم، رنگ دشتی و خیلی دیگر از این دست قطعات، می توانند جهت این منظور استفاده شوند.
پس از یادگیری و نواختن صحیح تکنیک های نت زینت دوراب و سر مضراب، هنرجو می تواند با نظر معلم خود، تمرین ریز که یکی از پایه ای ترین تکنیک های سنتورنوازی است را شروع کند.
کتاب دستور سنتور استاد پایور، با چند صفحه آخر این کتاب که آموزش تکنیک های ردیف نوازی است و با توضیحی از استاد پایور آغاز می شود، به دو قسمت تقسیم می شود. این چند صفحه اهمیت بسیار زیادی در آمادگی هنرجو جهت ورود به دوره متوسطه سنتورنوازی دارد، که این دوره با کتاب ردیف دوره ابتدایی سنتور استاد پایور آغاز می شود.
آن چیزی که در این مقاله گفته شد، روند متداول و مرسوم آموزش سنتور تا رسیدن به مرحله متوسطه است. سوالی که همیشه هنرجویان به خصوص در ابتدای شروع کار از معلم خود دارند، این است که چه مدت طول می کشد تا سنتور را فرا بگیرند؟ همانطور که می دانیم هنر هیچ پایانی ندارد و نمی توان نقطه ای به عنوان قله نوازندگی تعیین کرده و زمان رسیدن به آن را تخمین زد.
اما چیزی که استاد پایور در توضیح کتاب دستور سنتور خود آورده این است که یک هنرجوی با پشتکار می تواند ظرف مدت شش ماه به دوره متوسطه یا همان ردیف نوازی در سنتور برسد. البته این کاملا به هنرجو و میزان تمرین و پشتکار وی بستگی دارد و چه بسا افرادی که در زمان کمتری به این دوره رسیده و یا بسیار هنرجویانی که هیچ گاه به این مرحله نرسیده اند.
اما نکته ای که اهمیت دارد این است که در هر مرحله از آن چیزی که می نوازیم لذت ببریم، چرا که هدف و غایت نهایی موسیقی چیزی جز این نیست.
تحقیق و نگارش: تیم تولید محتوای مضراب شاپ
هرگونه کپی برداری بدون ذکر منبع و لینک مضراب شاپ، قابل پیگرد می باشد